Standbeeld van Atatürk als onderwijzer van het nieuwe Turkse (westerse) alfabet. Foto: Slawomira Kozieniec
Laatst liep ik door de Kruidenbazaar met vrienden uit Nederland. Toen we bij een winkeltje kwamen waar backgammonborden te koop zijn, wees een van de bezoekers naar de foto’s bovenaan de muur en vroeg ‘is dat de Godfather?’
Voor Turken zou dat shockerend zijn. Want het waren foto’s van Mustafa Kemal Atatürk (1881-1938). De vader des vaderlands. De Grote Leider die Turkije heeft gered van de ondergang na de Eerste Wereldoorlog, toen de overwinnaars Engeland en Frankrijk de resten van het oude Ottomaanse Rijk onder elkaar verdeelden en de Grieken met hun invasieleger probeerden een groot deel van hun verloren gegane Byzantijnse Rijk te heroveren.
Atatürk was de officier die als opperbevelhebber het Turkse verzet en volksleger in de onafhankelijkheidsoorlog tegen de Grieken naar de overwinning leidde.
Hij was tevens een revolutionaire politicus, de grondlegger van het moderne Turkije en 15 jaar president en absolute heerser van de nieuwe seculiere republiek, die op 29 oktober 1923 in Ankara, de nieuwe hoofdstad, werd uitgeroepen.
Het eind van de oorlog, het Zafer Bayramı (Overwinningsfeest) op 30 augustus is een nationale feestdag. Op talloze gebouwen hangen er al dagen van tevoren grote tot reusachtige vlaggen. En op straat doen vlaggenverkopers in de dagen voorafgaand en op de dag zelf goede zaken. Overal in het land zijn kransleggingen bij standbeelden van Atatürk, concerten en andere feestelijkheden.
Atatürk schafte het sultanaat (absolute en erfelijke monarchie) af, verving in 1928 het Arabische door het Latijnse (westerse) alfabet, zuiverde het Ottomaanse Turks van Perzische en Arabische leenwoorden, voerde een scheiding in van geloof en samenleving, brak de invloed van de geestelijkheid, verbood het dragen van de ‘achterlijke’ en Arabische vilten fez, gaf vrouwen kiesrecht en veranderde de wekelijkse vrije dag van de islamitische vrijdag in de christelijke zondag.
Hij verplichtte zijn onderdanen in 1935 allemaal een achternaam te kiezen. Het parlement gaf hem als achternaam en eretitel ‘Atatürk’ (oervader der Turken). Deze en andere radicale hervormingen hadden tot doel om van Turkije (het enige overgebleven land van het Osmaanse Rijk) zo snel mogelijk een modern Europees land te maken.
Atatürk was een groot liefhebber van de nationale Turkse alcoholische drank raki. Foto: Slawomira Kozieniec
Onder het uitvergrote dodenmasker van Atatürk in het Sirkeci treinstation (ooit eindpunt van de legendarische Orient Express), staat een van zijn beroemdste uitspraken: ‘Ne mutlu Türküm diyene’ (Wat ben ik blij te mogen zeggen dat ik een Turk ben).
Die uitspraak sloot tot 2013 de plechtige gelofte af zoals die sinds 1933 dagelijks door miljoenen Turkse schoolkinderen werd afgelegd. De islamistische regering van toenmalig premier Erdogan schafte deze verplichte eed af. Volgens de oppositie was dit initiatief gericht tegen de beginselen van Atatürk. Anderen verwelkomden de stap, omdat de eed werd gezien als racistisch en een uitsluiting van de minderheden van Turkije.
De Turkse taal en nationaliteit, de islam en Atatürk is wat de Turken bindt. De bevolking is etnisch gezien geen eenheid. Turken komen, net als Amerikanen, overal vandaan. Er zijn ruim veertig etnische minderheden in Turkije.
Atatürk wordt door de grote meerderheid van de Turken op handen gedragen. Hij wordt vereerd als Het Licht van de Natie en zijn foto’s hangen in vrijwel elke winkel, restaurant, kantoor, garage, in alle scholen, universiteiten en ministeries, en in talloze huizen.
Kortom, hij is wereldberoemd in Turkije. Daarbuiten minder. Dat is moeilijk te begrijpen voor Turken. Van een getalenteerde Turkse student die een felbegeerde Fulbright studiebeurs had gekregen, hoorde ik, hoe hij werd voorbereid op zijn leven in de Verenigde Staten. Om de cultuurshock niet al te groot te maken, zei de Amerikaanse begeleider ‘Wees er op voorbereid dat in Amerika niemand Atatürk kent’.
Dat is wat overdreven. Zeker is wel dat veel minder buitenlanders weten wie Atatürk is en hoe hij eruit zag dan Turken zich kunnen voorstellen. Dat bleek tot mijn grote verrassing, toen ik die vraag kreeg in de Kruidenbazaar.